Ел, мемлекет, ұлт, билік, салт-сана, құқық, тәртіп, ереже ... осы атаулардың жиынтығы Ата заңның іргесін қалап, әлемдік мәнге ие болғаны аян.
Елімізде тұңғыш құрылып, қазақ халқының әр кезеңдердегі, 16-шы ғасырдан осы уақытқа дейінгі аса құнды тарихи құжаттарды сақтап отырған архив саласының қара шаңырағы – Қазақстан Республикасының Орталық мемлекеттік архиві. Архив қорларында еліміздің басқару жүйесіне, тарихи оқиғаларына, жеке тұлғаларына, ұлттық құндылықтары мен ағартушылық және т.б. салалардың дамуына қатысты құжаттары мәңгілікке сақталуда.
Мемлекет болған соң, оның тарихын әлемдік деңгейде зерделеуде басты назарға алынатыны да оның ұлттық заңы болып табылады. Қазақ халқының «Қасым ханның қасқа жолы», «Есімханның ескі жолы», «Тәуке ханның «Жеті Жарғысы» атауымен осы уақытқа дейін жеткен заңдары ел жадында, кейбір ережелері мәңгілікке ұлттық салт-санаға сіңген.
Кейін Ресей патшалығының отары ретінде танылған Қазақ даласында «көзі ашық, көкірегі ояу» қазақтардың қатысуымен хан-сұлтандардың, болыстар мен билердің, қарапайым халықтың қолдауымен әртүрлі билік, билер шешімін реттейтін Дала заңдары жазылды.
Осындай Дала заңы қатарынан орын алған ереженің біріне тоқталсақ. Архив құжаттарында 1885 жылы мамыр айында қазақтың дана ойшылы Абай Құнанбаевтың Семей облысының бес дуанының Шар төтенше съезінде жазған Ережесі сақталған. Ережеде қазақ қоғамындағы құн, жесір, мал, мүлік, әмеңгерлік, мұрагерлік және т.б. дауларды шешу, шешім шығару және сот жүргізу тәртібі қарастырылды.
Осы ретте елдің бостандығы мен азаттық жолында күрескен ұлт-азаттық көтерілістердің басты талап-тілектерін де аталмыш ережелердің жазылуына түрткі болғанын айта кеткен жөн. Сондай-ақ Алаш қозғалысы көсемдерінің басшылығымен жазылған Қарқаралы петициясын да айта кеткен абзал. Осы мәселеге қатысты қазақ зиялыларына қарсы тергеу амалдарын жүргізуге байланысты құжаттар да архив қорларынан орын алған.
Қазақ тарихында тәуелсіздік пен ұлттық жаңғыру идеясын ту еткен «Алаш Орда» үкіметінің қазақ халқының болашақта дамуын, жағдайын шешуде Қазақ мемлекетін құру мәселесіне қатысты құжаттар да архив қорларында кездеседі. Алаш-Ордаға қатысты архив құжаттарын зерделейтін болсақ, хаттамада бағдарламаның негізгі қаралатын мәселелері берілген. Бағдарлама елдің мемлекеттік құрылымы, басқару жүйесі, азаматтық және саяси құқықтары, ұлттық милициясы, діні және т.б. мәселелерін қамти отыра, конституция негізінде құрылғанына көз жеткізуге болады.
Қазақстанның бірқатар Конституцияларының жобалары Қазақстан Республикасы Орталық мемлекеттік архиінде сақталып, ғылыми айналымға енгенін баса айтқан жөн. Оларға тоқталып өтсек.
Уақытша өкімет, артынша кеңес өкіметінің құрылғанынан бері қарай Қазақ Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасы тұсында Орталық Атқару комитетінің қаулысымен 1926 жылдың 18 ақпанында 1925 жылғы РСФСР Конституциясы негізінде тұңғыш рет Конституция қабылданды.
1937 жылдың 26-шы наурызында X-шы Бүкілқазақ кеңесі съездінде Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының 11 бөлімі мен 125 баптан тұратын Конституциясы қабылданды. Онда КСРО Конституциясының 14 бабында көрсетілгендей Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы өзінің толықтай тәуелсіз құқығын сақтай отырып, мемлекеттік билікті өз бетінше жүзеге асырады деп айтылғанымен, барлық билік тек саяси орталықтың саясаты шешімімен жүзеге асырылды. Сонымен қатар сот, прокуратура жүйелері қалыптасты. Бұл Конституцияда азаматтардың еңбек ету, демалу, сырқаттану және еңбекке жарамсыздық жағдайында қарт азаматтарды материалдық қамтамасыз ету және т.б. міндеттері мен құқықтары белгіленді.
1978 жылдың 20-шы сәуірінде Республиканың Жоғарғы Кеңесінің кезектен тыс VII-шы сессиясының IX-шы шақырылымында қабылданған Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының Конституциясы кіріспеден, 10 бөлімнен, 19 тараудан, 173 баптан құралған. Конституция бойынша барлық билік халыққа, таптық бөлініс бойынша жұмысшыларға, шаруаларға және еңбеккер зиялыларына тиесілі болды. Билік және басқару ұйымдары жүйесінің басында Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының Коммунистік партиясы тұрды.
Тәуелсіз Қазақстанның тұңғыш Конституциясы 1993 жылдың 28-ші қаңтарында Қазақстанның Жоғарғы Кеңесінің X-шы сессиясының XII шақырылымында қабылданды.
Ал Қазақстан Республикасының қазіргі Конституциясы 1995 жылдың 30-шы тамызында Бүкілхалықтық референдумда қабылданды. Бұл күн Ата заңымыз - Конституция күні болып бекітілді. Аталмыш Конституцияға бірнеше рет өзгерістер мен толықтырулар енгізілді.
Ата заңымыз әлемдік деңгейде Тәуелсіз Қазақстанның мүддесіне қызмет етуде.
Елімізді, халқымызды Конституция күнімен құттықтай отырып, еліміздің қуатты да тұғырлы ел болуы жолындағы еңбегімізге жетістіктер мен табыстар, халқымыздың амандығы мен бірлігін, бейбіт өмір тілейміз!

Назарларыңызға Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігі Архив, құжаттама және кітап ісі комитетінің «Орталық мемлекеттік архив» республикалық мемлекеттік мекемесінің қорында сақтаулы 1926, 1937,1978 жылдарда қабылданған Конституциялардан «Қазақстан Конституциясы – архив құжаттарында!» атты онлайн-көрме ұсынып отырмыз.

Дайындаған Қазақстан Республикасы Орталық мемлекеттік архиві директорының орынбасары Марзия Ғаниқызы Жылысбаева

Ұстаз, филология ғылымының докторы, профессор, Қазақстан ғылымына еңбегі сіңген қайраткер, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының, Ш. Уәлиханов атындағы сыйлықтың иегері, ҚР ҰҒА академигі-Рәбиға Ғалиқызы Сыздықованың (1924-2020 жж.) туғанына 100 жыл толуына арналған Қазақстан Республикасы Орталық мемлекеттік архиві жеке тектік қорының құжаттары негізінде әзірленген онлайн-көрме!

Ағымдағы жылы Қазақ мемлекеттік академиялық халық аспаптары оркестрінің құрылғанына 90 жыл толып отыр. Осы мерейтойлық дата аясында Қазақстан Республикасы Орталық мемлекеттік архивінің қорларында сақтаулы деректерді айқындау, әрі жинақтау жұмысы жүргізіліп, нәтижесінде Қазақ халық аспаптары оркестрінің құрылу тарихын, бір ғасырға жуық уақыт аралығында оркестрдің шығармашылық өмірінде орын алған негізгі тарихи оқиғалар, шығармашылық табыстары мен музыкалық даму жолдарын фрагментарлық түрде суреттеп, дәйектейтін онлайн форматындағы құжаттар көрмесі дайындалды. Көрменің құрамына Қазақстан Республикасы Орталық мемлекеттік архивінің қорлары, атап айтқанда Қазақ Орталық Атқару Комитетінің, Қазақ КСР Халық Комиссарлары Кеңесінің, Қазақ КСР Халық ағарту халкомының, Қазақ КСР ХКК жанындағы Мәдениет ісі бойынша бас басқармасының, Қазақ КСР Мәдениет министрлігінің, Қазақ мемлекеттік филармониясының архивтік қорларынан айқындалып алынған деректер енді. Сондай-ақ, көрмеден ҚР ОМА қоймаларында мемлекеттік сақтауда тұрған жеке тектік қорлар, атап айтсақ, Қазақ КСР-ң халық әртісі, композитор Латыф Хамидидің, Қазақ КСР-ң халық әртісі Шара Жиенқұлованың, Құрманғазы атындағы мемлекеттік халық аспаптары оркестрінің әртістері Қали Жантілеуов, Жаппас Қаламбаев және Темірбек Ахметовтың біріккен архивтік қорларынан алынған қызықты тарихи құжаттарымен таныса аласыздар.
Онлайн форматындағы құжаттар көрмесін дайындаған Қазақстан Республикасы Орталық мемлекеттік архивінің ғылыми-ақпарат жұмысы және ғылыми-анықтамалық аппараты бөлімінің қызметкерлері: Г. М. Қаратаева, Қ.О. Алғабаева, И. Б. Қонысбекова және К. К. Сарқытбаева.

Биыл Қарсақбай мыс балқыту зауытының құрылғанына 95 жыл толып отыр. Бұл датаға 1928 жылдың 19 қазанында Жезқазған кенінен тұңғыш мыс алынып, 1928 жылдың 7 қарашасында Қарсақбай мыс балқыту комбинатының салтанатты түрде ресми ашылғандығы негіз болып отыр. Десек те, Орталық Қазақстандағы тау-кен өнеркәсібінің алғашқы өндіріс орны болып табылатын Қарсақбайдың тарихы ертеректен басталатындығы баршамызға мәлім. Осы ретте назарларыңызға Қазақстан Республикасы Орталық мемлекеттік архиві қорларынан Қазақстан тарихында өзіндік орны бар Қарсақбай мыс балқыту заводының құрылуы мен қызметін фрагменттік түрде сипаттайтын архив құжаттарынан құрастырылған онлайн-көрмемен танысуға шақырамыз.
Көрме құжаттарына түсініктемелік комментарийлер беру мақсатында арасында академик Қаныш Сәтбаевтың жеке тектік мұрасынан және Қазақстан тарихының 4 томынан алынған Қарсақбай тарихына қатысты бағалы тұжырымдамалар келтірілді.
Онлайн форматындағы құжаттар көрмесін дайындаған Қазақстан Республикасы Орталық мемлекеттік архивінің ғылыми-ақпарат жұмысы және ғылыми-анықтамалық аппараты бөлімінің қызметкерлері: Г. М. Қаратаева, Қ.О. Алғабаева, И. Б. Қонысбекова және К. К. Сарқытбаева.